Από τις ρίζες των Λευκών Ορέων στην Πανελλήνια χρήση
«Πότε θα κάμη ξαστεργιά πότε θα φλεβαρίση
να πάρω το τουφέκι μου την όμορφη πατρώνα,
να κατεβώ στον Ομαλόν στη στράτα των Μουσούρων,
να κάμω μάναις δίχως γυιούς, γυναίκες δίχως άνδρες,
να κάμω και μωρά παιδιά να ’ναι δίχως μανάδες,
να κλαιν τη νύχτα για βυζί και την αυγή για γάλα
και τ’ αποδιαφωτίσματα για την καϋμένη μάνα».
ΑΠΟ ΤΟΝ ΑΥΓΕΡΙΝΟ ΑΝΔΡΕΟΥ, ΔΙΚΗΓΟΡΟ, ΛΟΓΟΤΕΧΝΗ, ΠΟΙΗΤΗ
Πριν λίγες ημέρες από τις εκδόσεις «Ι. ΣΙΔΕΡΗΣ» κυκλοφόρησε το νέο βιβλίο του Γιώργου Ανδρειωμένου, Καθηγητή στο Τμήμα Φιλολογίας του Πανεπιστημίου Πελοποννήσου, με τίτλο «ΠΟΤΕ ΘΑ ΚΑΝΕΙ ΞΑΣΤΕΡΙΑ» – Από τις ρίζες των Λευκών Ορέων στην πανελλήνια χρήση. Μία προσεγμένη και καλαίσθητη έκδοση 374 σελίδων, που ακολουθεί πιστά τους καθιερωμένους κανόνες σύγχρονης επιστημονικής μελέτης, η οποία παραλαμβάνει τα παραδεδομένα, τα ανασυνθέτει, τα αναλύει και τα προβάλλει στη σύγχρονη πραγματικότητα και ιδίως στο εγγύς μέλλον. Κατ’ αρχάς είναι ελπιδοφόρο και παρήγορο το γεγονός ότι υπάρχει στον λογοτεχνικό ορίζοντα θέληση εκφρασμένη με πράξη ενασχόλησης με τη δημοτική ποίηση και μάλιστα ενός πανεπιστημιακού δασκάλου του επιπέδου και του βεληνεκούς του Γιώργου Ανδρειωμένου. Η σοβαρή μελέτη των δημοτικών τραγουδιών ουσιαστικά έχει σταματήσει το 1952, με τη δημοσίευση του δίτομου έργου του Άγι Θέρου υπό τον τίτλο «ΤΑ ΤΡΑΓΟΥΔΙΑ ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ».
Οι σοβαρές μελέτες του Γιάννη Αποστολάκη μας πάνε 80 χρόνια πίσω κι εκείνες του Κώστα Ρωμαίου 60 χρόνια πίσω. Το 2010 έγινε από εμάς μία μελέτη των δημοτικών τραγουδιών, κυρίως των αναφερομένων στους Δράκους, τις Λάμιες και τα Στοιχειά (Εκδόσεις Ίαμβος, Αθήνα 2010). Και τώρα ενώπιόν μας η πλήρης και επιτυχής έκδοση της μελέτης του καθηγητή Γιώργου Ανδρειωμένου. Τιμώ τον καθηγητή Γιώργο Ανδρειωμένο για τη συνολική προσφορά του στην Επιστήμη. Γεραίρω, όμως, αυτόν κυρίως για την ενασχόλησή του με τη δημοτική ποίηση και για την προσφορά του σ’ αυτή. Έχω βέβαιη και στερρή την πεποίθηση ότι θα συνεχίσει ο συγγραφέας αυτός να θύει στο βωμό του δημοτικού τραγουδιού, συλλειτουργός στο ακράτητο εργαστήρι δημιουργίας καλλιτεχνικής, που δουλεύει περισσότερα από 1.100 χρόνια. Θα βοηθήσει ο καθηγητής Γιώργος Ανδρειωμένος στην μελέτη και προβολή των δημοτικών τραγουδιών, δηλαδή της ίδιας της παιδείας του λαού, του πολιτισμού του, του φορέα της φιλοσοφίας του, της βιοθεωρίας του και του πνεύματός του, της ίδιας της συνείδησης του νέου ελληνισμού. Σε παλαιά μικρή μελέτη μου, την οποία είχε την καλοσύνη ο καθηγητής Γιώργος Ανδρειωμένος να λάβει υπόψη του στην μελέτη του, είχα ονομάσει το ριζίτικο τραγούδι «ΠΟΤΕ ΘΑ ΚΑΝΕΙ ΞΑΣΤΕΡΙΑ» «τραγούδι της λευτεριάς των Ελλήνων».
Η υπό κριτική μελέτη ουσιαστικά στο ίδιο συμπέρασμα οδηγείται. Παρατίθενται αναλυόμενες όλες οι γνωστές παραλλαγές του τραγουδιού. Και όχι μόνον. Με υπομονή ερεύνησε ο συγγραφέας στο διαδίκτυο αναφορές στην ξαστεριά και διάθεση κι απόφαση για αγώνα, στα χρόνια του κυπριακού αγώνα για ανεξαρτησία, στο αντιχουντικό κίνημα, στην τουρκική εισβολή στην Κύπρο, στον αγώνα των φοιτητών στο Πολυτεχνείο και τέλος στην εναντίωση στα μνημόνια. Η λεπτολόγος αυτή έρευνα στους ιστότοπους προκαλεί έκπληξη και θαυμασμό και αποτελεί την απαρχή νέων αρχών στη μεθοδολογία των επιστημονικών μελετών. Ο συγγραφέας αναλύει την βασική παραλλαγή του τραγουδιού με μαχητικό – ηρωικό περιεχόμενο, με εκτενείς αναφορές στις μελέτες, που έχουν δεχθεί βυζαντινή προέλευση του τραγουδιού και αναγωγή στα χρόνια της Ενετοκρατίας στην Κρήτη και σ’ εκείνες που δέχονται ότι το τραγούδι δομήθηκε στα χρόνια της Τουρκοκρατίας. Ακολουθούν οι αναφορές σε περιστατικά βεντέτας – ζωοκλοπής και στις αντίστοιχες παραλλαγές του τραγουδιού, στους χαΐνηδες, στην Επανάσταση του Δασκαλογιάννη και στις εξεγέρσεις του κρητικού λαού για ελευθερία του 19ου αιώνα. Στέκεται ο συγγραφέας με σεβασμό στην άποψη ότι το τραγούδι δομήθηκε από τον αγωνιστή της Επανάστασης του 1821, Στέφανο Χάλη (1796-1821), από τον Θέρισο.
Στα χρόνια της Ελληνικής Επανάστασης στην Κρήτη πέφτει το σύνθημα: «οπόχει άρματα ας βαστά και όπου δεν έχει ας βρίσκει». Το τραγούδι τώρα μεταλλάσσεται: «Πότε θα κάνει ξαστεριά πότε θα φλεβαρίσει / να πάρω το τουφέκι μου τη μόνη μου ελπίδα / να ανεβώ εις το βουνό το γέρο-Ψηλορείτη / να βρω μια πλάκα ριζιμιά να διπλωθώ να κάτσω / να παίξω πέντε τουφεκιές ν’ ακούσει όλη η Κρήτη / να ’ρθουν τα κρητικόπουλα τση Κρήτης οι λεβέντες / να δώσουμ’ όρκο ιερό για την ελευθερία…». Ο στιχουργός λαός μετά την Γερμανική Κατοχή τραγουδά πάνω στο ίδιο μοτίβο: «Πότε να κάμει ξαστεριά, πότες να φλεβαρίσει / να πάρω το τουφέκι μου την όμορφη πατρόνα / να κατεβώ στο Μάλεμε στην αρεοκαθέστρα / για να σκοτώσω Γερμανούς και να αιχμαλωτίσω». Κατά το βασιλικό πραξικόπημα της 15ης Ιουλίου 1965 και τα «Ιουλιανά», που ακολούθησαν Κρήτες διαδηλωτές παραλλάσσοντας το τραγούδι, τραγουδούσαν: «Πότε θα κάμει ξαστεριά, πότε θα φλεβαρίσει, / να πάρω το τουφέκι μου την όμορφη πατρόνα / να κατεβώ στο Σύνταγμα, στη στράτα του Ηρώδη, / για να σκοτώσω αυλικούς και Έλληνες φασίστες». Αμέσως μετά την τουρκική εισβολή στην Κύπρο, ο κυπριακός λαός μεταλλάσσει το τραγούδι. Το 1976 μία ομάδα Κυπριωτόπουλων τραγουδά στην τηλεόραση: «Πότες θα κάμει ξαστεριά, τα κήπια ν’ αλωνίσει / να πάρω το τουφέκι μου με τ’ άλλα μου τ’ αδέρφια / για ν’ ανεβώ στο Δίκωμο και σ’ όλη την Κερύνεια / στη Μόρφου και στη Μεσαριά, μέχρι την Καρπασία / να ιδώ τον Πενταδάχτυλο να μου χαμογελάει, / πότες θα κάνει ξαστεριά…».
Σε πολλές επίσημες περιστάσεις ο λαός της Κύπρου τραγουδούσε: «Πότε θα κάνει ξαστεριά, πότε θα φλεβαρίσει, / να κατεβώ στον Όλυμπο, στην όμορφη Κερύνεια / στη Μόρφου και στη Μεσαριά, μέχρι την Καρπασία / να ιδώ τον Πενταδάχτυλο να μου χαμογελάει, / πότες θα κάνει ξαστεριά…». Πολύ άτεχνες και όχι άξιες λόγου είναι οι παραλλαγές του τραγουδιού, που αναφέρονται στην κατάργηση των φόρων και την επιστροφή στη δραχμή. Τις άλλες χρήσεις της «ξαστεριάς», για υπέρβαση τουτέστιν κάθε δυσκολίας και για βελτίωση και καλυτέρευση των διαφόρων καταστάσεων, θα βρει ο αναγνώστης στις σελίδες 121 επόμενες του βιβλίου αυτού. Στις σελίδες 134-230 παρατίθενται 285 σημειώσεις και παραπομπές, με απόλυτο σεβασμό στη μέχρι τώρα λογοτεχνική και φιλολογική αλληλουχία του θέματος. Κλείνοντας το μικρό ετούτο σημείωμα καλώ κάθε Έλληνα, που νοιάζεται για το δημοτικό τραγούδι και για την ελευθερία των Ελλήνων, να διαβάσει το βιβλίο αυτό του Καθηγητή Γιώργου Ανδρειωμένου.
