Το χρέος, ιδιωτικό και δημόσιο φαίνεται να είναι σήμερα μια κεφαλαιώδης ανησυχία όλων των οικονομικών και πολιτικών υπευθύνων. Ωστόσο, αντί εκ πρώτης όψεως να αποτελεί απειλή, μοιάζει να είναι το κυριότερο εργαλείο επέκτασης του νεοφιλελεύθερου και άκρως επιθετικού σύγχρονου καπιταλισμού…
ΑΠΟ ΤΟΝ ΘΑΝΑΣΗ ΔΡΙΤΣΑ,
ΚΑΡΔΙΟΛΟΓΟ, ΑΝΑΠΛΗΡΩΤΗ ΔΙΕΥΘΥΝΤΗ, ΩΝΑΣΕΙΟΥ ΚΑΡΔΙΟΧΕΙΡΟΥΡΓΙΚΟΥ ΚΕΝΤΡΟΥ, ΣΥΝΘΕΤΗ ΚΑΙ ΣΥΓΓΡΑΦΕΑ
Σε μια πρωτότυπη και ρηξικέλευθη μελέτη (βλ. Βιβλίο «Η κατασκευή του χρεωμένου ανθρώπου» που κυκλοφορεί στα ελληνικά από τις εκδόσεις Αλεξάνδρεια) ο ιταλός κοινωνιολόγος, φιλόσοφος και ακτιβιστής Maurizio Lazzarato υποστηρίζει ότι το χρέος είναι πριν από όλα μια πολιτική κατασκευή και η σχέση πιστωτή-οφειλέτη μια θεμελιώδης κοινωνική σχέση του κόσμου μας. Οι βιβλιογραφικές αναφορές που υποστηρίζουν το βιβλίο βασίζονται κυρίως σε κείμενα του Νίτσε (βλ. Γενεαλογία της Ηθικής) αλλά επίσης σε κείμενα των Καρλ Μαρξ, Ντελέζ, Γκουαταρί και Φουκώ.
Ο συγγραφέας υποστηρίζει ότι «το χρέος» δεν ανάγεται απλώς σε έναν οικονομικό μηχανισμό αλλά αποτελεί μια τεχνική διακυβέρνησης και ελέγχου ατομικών και συλλογικών υποκειμένων. Το χρέος επιδιώκει να περιορίσει αφενός την αβεβαιότητα του μελλοντικού χρόνου αφετέρου την συμπεριφορά των κυβερνωμένων. Ο χρεωμένος άνθρωπος αισθάνεται ότι δεν έχει μέλλον και προκειμένου να ανταποκριθεί στις υποχρεώσεις του καλείται να γίνει επιχειρηματίας του εαυτού του, διαχειριστής της ζωής του με αποτέλεσμα να ανατρέπεται όλος ο φυσικός, ψυχοδιανοητικός και συναισθηματικός μας ορίζοντας. Μέσα από την ανάλυση του Lazzarato αναζητούνται οι ρίζες της σχέσης εξουσίας πιστωτή-οφειλέτη στην ενοχικότητα της προτεσταντικής ηθικής. Με τη γέννηση δεν μας κληροδοτείται πλέον το προπατορικό αμάρτημα αλλά το χρέος των προηγούμενων γενεών. Αν άλλοτε είμασταν υπόχρεοι στους θεούς, στους προγόνους, στο εξής είμαστε υπόχρεοι στον «Μέγα Πιστωτή» ή «Θεό Κεφάλαιο». Το χρέος παράγει μια δική του ηθική, διαφορετική από την ηθική της εργασίας. Στο ζεύγος «προσπάθεια-ανταμοιβή» της ιδεολογίας της εργασίας προστίθεται η ηθική της υπόσχεσης (να ξεπληρώσω το χρέος) και της ενοχής (γιατί το απέκτησα). Η νέα ηθικολογία του χρέους οδηγεί σε μια επικίνδυνη ηθικοποίηση του άνεργου, του υποστηριζόμενου, του χρήστη του κράτους προνοίας. Για παράδειγμα η κατευθυνόμενη εκστρατεία του γερμανικού τύπου εναντίον των «τεμπέληδων και παρασιτικών» Ελλήνων μαρτυρεί τη βία της ενοχής που εκλύει η οικονομία του χρέους. Τα ΜΜΕ, οι πολιτικοί και οι οικονομολόγοι δεν μεταδίδουν αυτές τις εποχές παρά ένα μονάχα μήνυμα «εσείς φταίτε». Οι μεσογειακοί τεμπελιάζουν κάτω από τον ήλιο ενώ την ίδια στιγμή οι Γερμανοί υπέρμαχοι της προτεσταντικής ηθικής μοχθούν και εργάζονται σκληρά για το καλό της Ευρώπης και της ανθρωπότητας.
Ο συγγραφέας παραθέτει μια δήλωση νεαρής αμερικανίδας (η οποία είχε μέσω φοιτητικού δανείου αποκτήσει μεταπτυχιακό σε νομικές σπουδές στις ΗΠΑ) στην ιταλική εφημερίδα Republica το 2008: «Σκέπτομαι ότι δεν θα καταφέρω να αποπληρώσω τις δόσεις του δανείου που είχα πάρει για να σπουδάσω, μερικές φορές σκέπτομαι ότι θα πεθάνω και θα χρωστάω ακόμη πολλές δόσεις. Σήμερα έχω ένα πλάνο αποπληρωμής 28 ετών αλλά παραείναι φιλόδοξο διότι το επιτόκιο είναι μεταβλητό και καταφέρνω να πληρώνω ένα μέρος. Σημειώνω προσεκτικά όλα μου τα έξοδα σε τετράδιο, ακόμη και τον καφέ και τα εισιτήρια του λεωφορείου. Αυτό που με στοιχειώνει όμως είναι ότι δεν μπορώ να κάνω καθόλου αποταμίευση». Στις ΗΠΑ το 80% όσων κάνουν νομικές σπουδές μαζεύουν ένα χρέος περίπου 77.000 δολαρίων αν έχουν σπουδάσει σε ιδιωτικό πανεπιστήμιο και περίπου 50.000 δολαρίων αν έχουν σπουδάσει σε δημόσιο πανεπιστήμιο. Για ιατρικές σπουδές στις ΗΠΑ το χρέος ανέρχεται σε περίπου 140.000 δολάρια.
Δεν είναι καθόλου τυχαίο ότι η (μέχρι σήμερα) νοοτροπία της μικρής ιδιοκτησίας των ελλήνων πολιτών δεν είναι ιδιαίτερα αρεστή στον τραπεζικό Μεγάλο Αδελφό ο οποίος σαφέστατα επιθυμεί την υπαγωγή όλων των πολιτών σε ένα απρόσωπο και παγκοσμιοποιημένο βασίλειο Real Estate το οποίο θα ελέγχει κάθε κατοικία με δια βίου αποπληρούμενα στεγαστικά δάνεια. Στην Ελλάδα υπάρχουν, ευτυχώς ακόμη, αρκετοί μικρομεσαίοι πολίτες που δεν έχουν στεγαστικό δάνειο διότι κληρονόμησαν σπίτι από τους γονείς τους. Δεν θεωρώ καθόλου τυχαίο όμως ότι η δυσβάσταχτη τρέχουσα φορολογία θα αναγκάσει σύντομα αρκετούς από αυτούς είτε να ξεπουλήσουν είτε να εγκαταλείψουν τις κατοικίες τους. Έτσι δεν θα μπορεί να υπάρξει μελλοντικά έλληνας πολίτης (κυρίως της μεσαίας και κατώτερης οικονομικής τάξης) χωρίς δέσμευση δια βίου αποπληρωμής στεγαστικού δανείου σε κάποια τράπεζα. Το πρώτο και απαραίτητο βήμα για κάθε μελλοντικό μωρό, ίσως και αμέσως μόλις ανοίξει τα μάτια του στον κόσμο, θα είναι να μετατραπεί την ίδια στιγμή σε χρεωμένο άνθρωπο. Ο στόχος είναι προφανώς ένας και μοναδικός: ουδείς μη χρεωμένος άρα και ουδείς ουσιαστικά ελεύθερος.
Αυτόματα, όταν διάβασα το πολύ ενδιαφέρον και ευανάγνωστο βιβλίο του Lazzarato, έφερα στη μνήμη μου τα σκληρά λόγια του Shylock, του δανειστή τοκογλύφου, στον «Έμπορο της Βενετίας» του Shakespeare, που δέχεται να δανείσει τον Antonio χρήματα με μια αυστηρή προυπόθεση: αν δεν μπορέσει να ανταποκριθεί στη συμφωνία και να αποπληρώσει τα συμφωνηθέντα στον χρόνο που θα ορισθεί τότε ο Shylock να έχει το δικαίωμα να πάρει ένα μέρος από τη σάρκα του. Παραθέτω μάλιστα το χαρακτηριστικό απόσπασμα από τον «Έμπορο της Βενετίας» στην πρωτότυπη γλώσσα:
Shylock: The kindness will I show. Go with me to a notary, seal me there your single bond; and, in a merry sport, if you repay me not on such a day, in such a place, such sum or sums as are expressed in the condition, let the forfeit be nominated for an equal pound of your fair flesh, to be cut off and taken in what part of your body pleaseth me. (Act I, The merchant of Venice).
